میراث آریا: ریشه عزاداری در ایران را می‌توان در دوران آل بویه پیدا کرد، در واقع در عاشورای سال ۳۵۳ معزالدوله دستور برپایی عزای عمومی داد که به‌تبع آن از مردم خواسته شد لباس سیاه بپوشند، بازارها را ببندند و به این ترتیب اولین مراسم عزاداری امام حسین (ع) در ایران برگزار شد.

در روز عاشورا مردم و برخی از علمای حنفی ضمن سر دادن نوحه و ریختن خاک بر سر و صورت، قاتلان امام حسین (ع) را لعنت می‌کردند. مراسم عزاداری در دوران آل بویه، «النیاحه» یا «الرثا» نامیده می‌شد.

خراسان رضوی به واسطه تاریخ چند صد هزار ساله از تمدنی کهن با عمقی تاریخی برخوردار است که این سابقه تاریخی در جریان اسلام‌گرایی این سرزمین و عزاداری‌های عاشورایی و حسینی نیز خود را به خوبی نمایان ساخته است و بسیاری از این آیین‌های عاشورایی هنوز در خراسان رضوی با شکوه هر چه تمام‌تر برگزار می‌شود.

به دلیل اهمیت شناسایی این گونه از مراسم‌ها و آیین‌های عاشورایی مرتبط با محرم که دارای اصالت است برنامه ثبت آیین‌های دارای اصالت در برنامه کار معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی،  گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی قرار گرفت.

اهمیت پاسداری از آیین‌های ناملموس ثبت شده در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس به خصوص در مورد آیین‌های محرم به‌منظور جلوگیری از ورود بدعت‌های غلط  و شیوه‌های نادرست عزاداری لازم است.

از میان تعداد فراوان آیین‌ها و مراسم سنتی، بومی و محلی و عزاداری در استان خراسان رضوی تا کنون 36 آیین از این شمار در فهرست آثار ملی در قالب میراث ناملموس ثبت شده است که  مرتبط با آیین‌های محرم است و نام و نشان خود را هر سال با برگزاری پر قوت به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی حفظ می‌کنند.

آیین‌های عزاداری ششتمد

شهر ششتمد یکی از شهرهای شهرستان سبزوار است که آیین‌های متعددی در عزاداری‌ها دارد که از آن جمله می‌توان به آیین نخل‌گردانی، قوم بنی اسد، شیر گردانی، کاتب گردانی، طفلان العطش و علم‌گردانی به عنوان مهم‌ترین رسوم مردم ششتمد در روزهای تاسوعا، عاشورا و یازدهم محرم اشاره کرد.

هر فردی که روز عاشورا را در شهر ششتمد گذرانده باشد یا بگذراند بی‌شک یکی از مسائلی که نظر او را جلب خواهد کرد اجرای آیین‌های نمایش گونه متنوع در این روز است.

از همان ابتدای روز مردم با نوای حسن و حسین و چاوشی به مسجد اصلی شهر فرا خوانده می‌شوند و بدین گونه مراسم به شکل رسمی شروع می‌شود و دسته عزاداران حسینی از میدان گاه و مسجد اصلی شهر شروع به حرکت می‌کنند و مسیر راهپیمایی که معمولا حرکت در دور شهر و بازگشت به مسجد جامع آغاز می‌شود.

در ابتدای دسته‌ها گروهی از کودکان و خردسالان که لباس سبز پوشیده‌اند و با ریسمانی به جای غل و زنجیر به هم متصل شده‌اند مشاهده می‌شوند که فردی در هیبت شمر شلاق به دست به سمت آنان حمله می‌کنند و اشعاری را می‌خواند.

همچنین با سپیده دم روز عاشورا در جوار آرامگاه ابوالحسن بیهقی معروف به ابن‌فندق که در نزد مردم ششتمد به پیر مزار معروف است متولیان آیین نخل‌آرایی و نخل‌گردانی در حال تدارک نخل ششتمد هستند، نخلی که با وسواس و دقت تمام باید آراسته می‌شود چرا که قرار است این نخل، تابوت نمادین حسین بن علی(ع) باشد.

در این میان از اهالی هر کسی که پارچه‌ای فاخر دارد برای تزئین هر چه بهتر این نخل به متولی نخل تقدیم می‌کند.

در هنگامه تزئین نخل نیز عده‌ای از مردم با پذیرایی از نخل آرایان، این گونه به خاندان عترت ابراز ارادت می‌کنند و نخل بعد از تزئین با هیبت و هیمنه‌ای خاص توسط مردم با احترام تمام حمل می‌شود.

آیین شیرگردانی

از آیین‌های دیگر که در این روز اجرا می‌شود و باز به نوعی روایتگر صحنه کربلا است آیین شیرگردانی است، شیری که به اعتقاد مردم این منطقه با حزن و اندوهی وصف ناپذیر باید پاسدار اجساد هفتاد و دو شهید کربلا است. شیر ژیان و خشمگینی که از نرسیدن به واقعه کربلا خشمگین است و با اندوهی آلوده به خشم در میان دسته عزاداران سوار دوش افراد می‌چرخد و بعضا به زمین می‌نشیند و با اندوهی تمام خاک نگون بختی به سر می‌ریزد و هر گاه با نمادهای اشقیا مثل شمر برخورد می‌کند با خشمی وصف‌ناپذیر به سمت آنان حمله ور می‌شود گویی می‌خواهد آنان که به امام حسین (ع) چنین ستمی را روا داشتند را از صحنه هستی نیست کند.

اما در میان مردم ششتمد آیینی دیگر نیز خود نمایی می‌کند که در نوع خود در ایران بی‌نظیر به نظر می‌رسد و آن آیین کاتب گردانی است در این آیین، فردی با پوشیدن لباسی عربی و در دست گرفتن دفتر و قلم مویی بر کجاوه‌ای می‌نشیند و رسالت تاریخی خود که ثبت مصائب خاندان رسول (ص) است را انجام می‌دهد رسالتی که می‌تواند به بزرگی واقعه کربلا باشد چرا که قرار است راوی رخداد کربلا باشد.

وجود این آیین در فرهنگ این مردم نشان از اهمیت بالای تاریخ و فرهنگ نوشتاری و مکتوب است.

این مراسم که از روز نهم محرم شروع می‌شود در روز یازدهم و با مقتل‌خوانی در قتلگاه و معمولا در جوار آرامگاه بیهقی و حضور هیئت قوم بنی اسد پایان می‌یابد اما آیین قوم بنی اسد نیز از آیین‌های جالب توجه شهر ششتمد است.

قوم بنی‌اسد اولین قومی بود که بر سر اجساد شهدای کربلا حاضر شدند و سنت عزاداری بر شهدای کربلا بعد از یک هزار و 400 سال از آنان باقی‌مانده است.

در آیین قوم بنی‌اسد ششتمد عده‌ای مرد در حالی که سعی کرده‌اند لباس‌های خود را به گونه لباس اعراب درآورند بیل‌هایی به دست دارند و زنان که معمولا روی خود را پوشانده‌اند در حالی که کلنگ بر دوش خود دارند به طور منظم به دنبال مردان در قتلگاه حرکت می‌کنند و در حالی که مردان بیل‌های خود را به نشان تدفین شهدا به زمین می‌زنند همگی با هم می‌خوانند ای قوم بنی اسد بیایید نعش شهدا دفن کنید.

یکی دیگر از آیین‌های عاشورایی ششتمد، آیین علم‌گردانی و علم دزدی است که خود ابعاد اجتماعی و فرهنگی غنی‌ای دارد و بحث از آن در حوصله این کوتاه سخن نمی‌گنجد و مجالی دیگر را می‌طلبد.

مراسم عزاداری خلیل‌آباد 

شهروندان خلیل آبادی در ارتباط با ائمه اطهار(ع)، فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین(ع) آئین‌های ویژه و منحصر به فردی دارند که از آن جمله می‌توان به عزاداری، تعزیه‌خوانی، حیدری حیدر و دسته بنی‌اسد اشاره کرد.

مراسم شبیه‌خوانی کندر نیز نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی شیعی و بیشتر درباره شهادت حسین بن علی(ع) و مصائب اهل بیت(ع) است. در کندر نیز مانند بسیاری دیگر از نقاط کشور از گذشته‌های دور و حداقل ۲۰۰ سال قبل شبیه‌خوانی و نمایش مصائب اهل بیت علیهم السلام انجام می‌شود.

مراسم آیینی حیدری حیدر هم قبل از حرکت دسته‌های عزاداری در چندین نوبت پشت سر هم در بیشتر نقاط خلیل آباد توسط عزاداران حسینی انجام می‌شود، در میدان وسیعی عزاداران دور «علم نیشابوری» با در دست گرفتن کمربند نفر کناری با دست چپ حلقه‌ای مدور را تشکیل می‌دهند.

یک نفر میان‌دار در وسط حلقه با فریاد برآوردن نام حسن و عزاداران که دست به کمر دارند با زدن بر سینه خود فریاد بر می‌آورند حسین و در ادامه در اوج مراسم با بیان نام «علی» و جواب دادن عزاداران با عنوان «حیدر» این عمل تکرار و در آخر مراسم چاووشی خوانی برگزار می‌شود.

دسته بنی‌اسد هم مراسم آیینی، مذهبی و نمادین جمع‌آوری و دفن شهدای کربلا در این شهرستان است که همه ساله طبق سنتی دیرینه روز دوازدهم محرم توسط بیشتر هیئت‌های مذهبی انجام می‌شود.

در روز ۱۲ محرم دسته بنی‌اسد همگی از جلوی هیئت‌های مربوطه با پوشیدن لباس عربی شبیه قوم بنی‌اسد و با در دست گرفتن وسایل کفن و دفن شامل بیل، کلنگ، کوزه و تابوت به حرکت می‌آیند به طوری که مردان در جلو و زنان عزادار در پشت سر آنان به سوی قبرستان روستا و شهر با خواندن نوحه ها و مداحی‌های مربوط به دسته بنی‌اسد آن واقعه مهم تاریخی را همه ساله تکرار می‌کنند.
 

مراسم چادرپوشان حسینیه قنادها

آیین چادرپوشان حسینیه قنادها همزمان با آخرین جمعه ماه ذی الحجه به نشانه خیمه‌ گاه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در سبزوار برگزار می‌شود. 

این مراسم که قدمت ۸۰ ساله دارد هر سال به نشانه خیمه گاه حضرت امام حسین (ع) توسط اعضای هیئت امنای مساجد و مردم سبزوار با دود کردن اسپند، چاووشی خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قنادهای سبزوار برگزار می‌شود.

در این مراسم پس از برپایی چادر و خیمه از حیاط حسینیه به عنوان تکیه استفاده می‌شود و تا یازدهم محرم مراسم عزاداری و تعزیه در این مکان برگزار می‌شود، این چادر مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلا، نقوش جقه، شیر با شمشیری در دست و متاثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا به‌ویژه ترجیع بند مشهور کلیم کاشانی تزئین شده است.
این چادر به سفارش یزدی‌های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قنادها تهیه شده است.

این آیین به صورت خودجوش توسط مردم برگزار می‌شود که بیانگر عشق و علاقه آنان به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نشانه همدلی و اتحاد مردم است.

قدمت حسینیه قنادهای سبزوار به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است، مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال ۱۳۹۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.
 

نخل‌گردانی آیینی سنتی با قدمتی ۵۰۰ ساله در کاشمر

هم‌زمان با سومین روز از شهادت امام حسین(ع) آئینی سنتی به نام نخل‌گردانی و دسته بنی اسد توسط مردم روستای فدافن در کاشمر اجرا می‌شود، این مراسم که در بعد ازظهر دوازدهم محرم  برگزار می‌شود در واقع یکی از حزن انگیزترین آیین‌های محرم در کاشمر است که از روستای فدافن آغاز و در کاشمر ختم می‌شود.

این مراسم که در گذشته از محل خیابان قائم به سمت زیارتگاه شهید مدرس برگزار می‌شد چند سالی است که در محل بقعه متبرکه سید حمزه(ع) با حضور پرشور مردم برگزار می‌شود.

مراسم دسته بنی اسد در کاشمر نیز همچون چند شهر دیگر استان برگزار می‌شود و شکل آن در برخی موارد متفاوت است این مراسم در واقع برگرفته از اقدام طایفه بنی اسد است که در سومین روز از شهادت امام حسین(ع) زنان این طایفه عاملی برای اقدام مردان قبیله در خاک‌سپاری شهدای کربلا می‌شوند.

این زنان با فشاری که به مردان طایفه می‌آورند اعلام می‌کنند اگر اجساد شهدای کربلا را تشییع و دفن نکنند و از نیروهای عبیدالله بن زیاد هراس دارند خودشان انجام خواهند داد.

این اقدام آنان موجب شد که بعد از گذشت نزدیک به ۱۴۰۰ سال از شهادت امام حسین(ع) همچنان به صورت آیینی در نقاط مختلف اجرا شود.

در کاشمر آیین نخل‌گردانی نیز انجام می‌شود و این نخل متشکل شده از ۷۲ تکه پارچه که هر رنگ این پارچه‌ها سمبلی از یک شهید است. این نخل در واقع تابوتی است که مردانی زیر آن‌ که بسیار سنگین است قرار می‌گیرند و آن را به حرکت در می‌آورند. در این مراسم نشانه‌هایی از علامت‌های کربلا مانند دست حضرت عباس و تعدادی از افراد دسته بنی اسد که بیل دست می‌گیرند و جلوی هیئت برای کندن قبرها حرکت می‌کنند وجود دارد.

خود این بیل‌ها به آیینی به نام بیل‌گردانی نام‌گذاری شده است و این افراد با نواهای «حیدر، حیدر» «یا علی مدد» و «یا حسین» مسیر را طی می‌کنند.
 

آیین علم‌گردانی در روستاهای نیشابور

علم گردانی به عنوان آیینی سنتی، مذهبی و یکی از نمادهای فرهنگ سوگواری است که همه ساله توسط عزاداران و ارادتمندان به امام سوم شیعیان حسین بن علی (ع) در روستاهای نیشابور  و با عنوان «علم نیشابوری» به عنوان یک سمبل و نشان مذهبی برگزار می‌شود.

برای اجرای این آیین، مردم روستاهای مختلف نیشابور با علم‌های مخصوص همان روستا به یک روستای شاخص و هدف مانند فدیشه، عبدل آباد، سلیمانی یا دیگر مناطق رفته و در آنجا مراسم علم گردانی را برگزار می‌کنند که گاهی تعداد روستای تجمیع شده در روستای هدف به ۴۰ تا ۵۰ روستا می‌رسد تا علم گردانی با شکوه خاصی به انجام برسد.

طبق یک سنت دیرینه معمولا افرادی که علم را حمل می‌کنند از بین سادات جوان انتخاب می‌شوند که وظیفه علم گردانی را برعهده دارند زیرا علم گردانی شامل بخشی از حرکات نمایشی خاص همراه با علم است که حمل کردن آن با توجه به ارتفاع چهار متری و وزن آن مهارت خاصی را طلب می‌کند.

در روز علم گردانی، علم‌های هر دسته آنگاه که به هم می‌رسند در اصطلاح به یکدیگر سلام می‌دهند و این چرخش موزون همراه با اشعار و صلوات مردم در مسیر حرکت علم و دسته بسیار دیدنی و باشکوه است، هم‌چنین در قسمتی دیگر از مراسم علم گردانی، دسته‌های عزاداری وارد مساجد و حسینیه‌های دیگر شده و با مشارکت دیگر هیئت‌ها در اطراف علم نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی می‌کنند و در پایان عزاداری اطعام با حلیم نیشابوری انجام می‌شود.

از دیگر اجراهای این مراسم آیینی باید به «علم خبری» اشاره کرد که در روز عاشورا هیئت‌های روستا برای استقبال از عزاداران در ورودی روستا با علم مخصوص آن منطقه به هیئت‌های سینه زنی و زنجیرزنی خوش آمدگویی می‌کنند و علم برداران هر دو هیئت علم‌های خود را به هم وصل می‌کنند که نشان از اتحاد و وحدت هیئت‌ها است. مراسم آیینی علم گردانی در روستاهای نیشابور به شماره ۶۳۴ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
 

شله مشهدی

یکی از آداب و رسوم زیبای مردم مشهد در ایام محرم و صفر به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا ، انجام نذورات و مبرات است، این موضوع با توجه به حضور گسترده هیئت عزاداری از سراسر استان و کشور، صحنه‌هایی زیبا از عشق و دلدادگی مردم شهر مشهد  به ساحت قدسی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به نمایش می‌گذارد. از گذشته‌های دور، مردم این شهر  میزبان کاروان‌های زائر و مسافری بودند که از راه‌های مختلف به مشهد الرضا(ع) وارد می‌شدند و با پخت غذایی به نام شله که به شله مشهدی نیز معروف بوده از آن‌ها پذیرایی می‌کردند که به تدریج پخت  شله مشهدی و توزیع آن در بین کاروان‌های عزادار دیگر مناطق که در ایام محرم به‌صورت هیئت وارد مشهد می‌شدند رواج پیدا کرد و در حال حاضر نیز این سنت همچنان ادامه دارد اما در بعضی مواقع نیز مشهدی‌ها برای مراسم هفتم و یا چهلم متوفیان خود به میهمانان شله مشهدی می‌دهند. پخت این نوع غذا و موادی که در آن به کار می‌رود جنبه معنوی داشته و با آداب و رسوم خاص فقط در مشهد انجام می‌شود.

گزارش: محمدعلی علی‌نژاد

انتهای پیام/